Sierpc, kościół Świętego Krzyża (ruina). Widok od północnego wschodu. Fot. J. Kowalski, 2012 r.
Poza miastem, w dawnym kompleksie leśnym zwanym popularnie „Borkiem Sierpeckim” w latach dwudziestych XIV wieku zbudowano kościół pod wezwaniem Świętego Krzyża. Fundacja pochodziła zapewne od jednego z właścicieli wsi Miłobędzyn.
„kościół z kamienia polnego, na skutek morowej zarazy mieszczanin Oravaz, któremu cała rodzina zachorowała, a po przyrzeczeniu wyzdrowiała, wystawił i zaopatrzył na cmentarzu grzebalnym”.
Świadczyłoby to o tym, że kościół pobudowano jako kaplicę cmentarną na podmiejskim cmentarzu. Warto wspomnieć, że w Borku już od XIII wieku chowano zmarłych na zarazę.
Kościół był budowlą kamienną. Ściany zbudowano z ociosanego kamienia. Szkarpy oraz obramowania okien wykonano z palonej cegły. Protokół wizytacyjny z 1597 roku (w wolnym tłumaczeniu na język polski) wspomina, że:
„budowla dość obszerna, murowana, kryta gontem, wyposażona w trzy ołtarze. Ołtarz główny posiadał starożytne malowidła”.
W 1598 roku Katarzyna Sieprska poleciła naprawić dach kościoła i ogrodzić cmentarz. Sprawiła również nowe szklane okna i dwa nowe obrazy.
Z 1756 roku pochodzi wzmianka o mieszkającym przy kościele tercjarzu benedyktyńskim Benedykcie Płoczkiewiczu, który sprawował opiekę nad budynkiem kościoła.
Z informacji z 1776 roku, dowiadujemy się, że:
„znajduje się w Borku Sierpskim kościół murowany św. Krzyża, robotą krzyżacką, przy którym mieszka ojciec pustelnik Bońkowski. Ten kościół w dachu i w murach jest nadrujnowany.”
Określenie „robota krzyżacka” zapewne odnosi się do sposobu budowy – przemieszania kamieni polnych oraz wypalonej cegły – który jak się niegdyś przyjmowało, był „pomysłem” krzyżackim.
Pod koniec XVIII wieku klęski które nadeszły na północne Mazowsze (epidemie i wojny związane z utratą niepodległości), spowodowały, że kościół znalazł się w ruinie. Zaprzestano odprawiania jakichkolwiek nabożeństw. W 1817 roku napisano w protokole wizytacyjnym parafii sierpeckiej:
„Kościół św. Krzyża murowany, zrujnowany około 1797, teraz sam wręb stoi miejscami w bokach powybijany, długości łokci 65, szerokości 30. Cmentarz długości 115, szerokości 69 (…) ołtarze gdzie się podziały nie wiadomo, oprócz obrazu Pana Jezusa Ukrzyżowanego (…) słynącego łaskami, [który] znajduje się w kaplicy klasztornej panien zakonnych benedyktynek Sierpcu. O innych sprzętach, naczyniach (…) nie jest też wiadomo„.
Zniszczone zostały również budynki, znajdujące się w pobliżu kościoła. W 1819 roku zanotowano:
„Po […] kościele tylko mury i to częścią podziurawione i porozwalane od 1797. Do tego kościoła żadnego funduszu niemasz ani erekcyi. Kościół długości 65 łokci, szerokości 30 łokci, wysokości 12 łokci, cmentarz długości 115 łokci, szerokości 69 łokci. Zabudowania były: dom pustelnika, stajenka, wozownia, stodołka, również z kościółkiem zrujnowane, ile jak kościół tak i budynki bez funduszu były, tylko przez pustelnika z kwesty utrzymywane zostawały, ten cały plac mieszczanie zaorali samowolnie [APF, 1819, 24v-25]”
Z 1837 roku pochodzi wzmianka:
„Na polu pod Gorzewem są mury kościółka św. Krzyża, bez dachu (…) zupełnie zniszczony„.
Kościół poddawany był wandalizmom. Mury służyły za darmowe źródło budulca. Jednak wokół stojących wśród pól ruin, nadal grzebano zmarłych. Stało się tak na przykład podczas zarazy w 1855 roku. Według ustnego przekazu jeszcze w okresie międzywojennym widoczne były ślady mogił, a jedną z nich ktoś się jeszcze opiekował.
W 1906 r. ks. Walenty Załuski tak opisał ruiny kościoła:
„[jest też] kościół św. Krzyża z cmentarzem, który już podczas pożaru w 1794 był w ruinie, o którym nie mamy żadnych danych historycznych. Smutno tylko patrzeć na te głazy obszernej niegdyś świątyni, jako jej ruiny opowiadają, kędy mieszczą się wszelkie gady i różnorodne ptactwo, które trzepotaniem, syczeniem i głuchym odgłosem wzbudzają jakby smętne echa przeszłości w sercu przechodnia i proszą o pomoc dla domu, kędy się przez wieki całe odbywała Niekrwawa Ofiara! | Zapewne parafianie sierpscy pomyślą o ogrodzeniu tych ruin, aby je uchronić od zbytnich nawiedzań przez różne zwierzęta”
Ruiny kościoła Świętego Krzyża. Widok od południowego wschodu. Fot. S. Zaborowski, ok. 1910 r. (Źródło: IS PAN, sygn.: B0000002742 r.)
Ruiny kościoła p.w. Krzyża Świętego. Widok od zachodu. Fot. S. Zaborowski, ok. 1910 r. (Źródło: IS PAN sygn. B0000002743R)
Kościół przetrwał do dziś w złym stanie. Pozostał jedynie fragment południowej ściany z fragmentem okna zamkniętego łukiem pełnym (jeszcze kilkadziesiąt lat temu) oraz zarys fundamentów. Dzięki nim łatwo wyobrazić można sobie wielkość świątyni. Posiadała ona wymiary około 18 na 10 metrów. Od strony północnej dobudowana była zakrystia, której zarys fundamentów jest również czytelny.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu. Widok od południowego zachodu. Dwudziestolecie międzywojenne. Fot. ze zb. S. Szablewskiej, przekazała G. Kłos.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu. Widok od zachodu. Dwudziestolecie międzywojenne. Fot. ze zb. S. Szablewskiej, przekazała G. Kłos.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu. Widok od północnego wschodu. Fot. M. Mickiewicz, 1966 r. ze zb. WUOZ w Płocku
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu. Widok od południa. Fot. M. Mickiewicz, 1966 r. ze zb. WUOZ w Płocku
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu. Widok od północy. Fot. M. Mickiewicz, 1966 r. ze zb. WUOZ w Płocku
W 1980 roku proboszcz sierpecki, ksiądz Jan Krawczyński, ogrodził działkę cmentarza i ruiny kościoła. W 2004 roku przeprowadzono w rejonie ruin badania architektoniczne murów kościoła, kierowane przez Zbigniewa Polaka. Odbudowano wówczas południową przyporę, by zapobiec przechyleniu zachowanej ściany i całkowitej destrukcji obiektu. Badania dały nowe światło na historię budowli, oraz pozwoliły zrekonstruować plan świątyni i oszacować jej wymiary (dokumentacja badań w zbiorach WUOZ w Płocku).
Sierpc, kościół Świętego Krzyża. Plan zachowanych reliktów. Rys. z dokumentacji autorstwa Zbigniewa Polaka, 2004 r. Fot. z arch. WUOZ w Płocku.
Sierpc kościół Świętego Krzyża. Propozycja odbudowy autorstwa Roberta Kunkla z Politechniki Warszawskiej (na górze – widok elewacji; na dole – plan przyziemia i dyspozycja niektórych elementów wystroju i wyposażenia), skan za: Architektura gotycka na Mazowszu, 2006, s. 324. Warto zaznaczyć, że projekt ten tylko w pewnym stopniu odnosi się do ustaleń płynących z przeprowadzonych w 2004 roku badań architektonicznych i zachowanych reliktów średniowiecznej budowli i jest w dużej mierze próbą architektonicznej kreacji.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu (ruina). Fot. T. Kowalski, 2016 r.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu (ruina). Fot. T. Kowalski, 2016 r.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu (ruina). Fot. T. Kowalski, 2016 r.
Kościół Świętego Krzyża w Sierpcu (ruina). Fot. T. Kowalski, 2016 r.
Dziś niestety brak jest jakiegokolwiek oznakowania kościoła. A przecież jest to cenny zabytek – relikt dawnej chrześcijańskiej świątyni – „milczący świadek minionych wieków”. Dokoła rozbudowuje się nowe osiedle (zwane popularnie „Zatorzem„) – może znajdą się środki, by upamiętnić to miejsce stosowną tablicą informacyjną lub pamiątkową płytą (jak zrobiono to w przypadku ruin kościoła Świętego Krzyża i św. Szczepana w niedalekim Dobrzyniu nad Wisłą – zob. fotografie poniżej)? Warto przecież wzbudzić wśród nowych, młodych pokoleń sierpczan refleksję, że w miejscu tym (jak pisał to w 1906 r. ks. Załuski) „przez wieki całe odbywała [się] Niekrwawa Ofiara!” i Dnia Pańskiego oczekują tu dziesiątki pokoleń naszych przodków.
Dobrzyń nad Wisłą. Upamiętnienie ruin dawnego kościoła farnego. Fot. T. Kowalski, 2011.
Dobrzyń nad Wisłą. Upamiętnienie ruin dawnego kościoła farnego. Fot. T. Kowalski, 2011.
Dobrzyń nad Wisłą. Upamiętnienie ruin dawnego kościoła farnego. Fot. T. Kowalski, 2011.
STARY SIERPC 