W nocy z 22 na 23 stycznia 2013 roku przypada 150. rocznica wybuchu jednego z najważniejszych dla historii Polski wielkich zrywów narodowych, jakim było Powstanie Styczniowe. Wydarzenia sprzed półtora wieku nie ominęły również Sierpca i ziemi sierpeckiej. Pamięć o heroizmie młodych bohaterów oddających życie za wolność Ojczyzny, stających do walki z carskim zaborcą, w latach rozbiorów, a potem II wojny i okresu stalinowskiego w Polsce była skutecznie wymazywana. Ożywienie pamięci o tamtych latach mogliśmy zauważyć w czasach II Rzeczpospolitej, oraz w pierwszych latach wolnej, III Rzeczpospolitej. Dziś niewielu już pamięta, bo niewiele pamiątek pozostało. Wiele faktów skutecznie wymazano z ludzkiej pamięci, a ślady po walkach zabrał nie tylko upływający czas, ale i „poprawność polityczna” różnych okresów naszej historii. Dziś, gdy stajemy w obliczu szumnych narodowych obchodów rocznicy wybuchu Powstania, winniśmy zrobić rachunek sumienia – co my tak naprawdę wiemy o wydarzeniach z 1863 roku i czy należycie troszczymy się o te pamiątki, które czas oszczędził i przetrwały do naszych czasów?
Dla poszerzenia wiedzy w temacie śladów i pamiątek po powstaniu na ziemi sierpeckiej polecam uwadze czytelników artykuł: Śladami powstańczej potyczki pod Choczniem i Żurawinem, „Nasze Korzenie. Półrocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 3 (2012), s. 32–35; oraz: Uroczystości w 150. rocznicę bitwy pod Koziołkiem – Ligowo 28 kwietnia 2013 roku, „Nasze Korzenie. Półrocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 5 (2013), s. 82–83.
Tymczasem zaprezentuję nasz sierpecki akcent pamiątek po powstaniu – niedoceniony, moim zdaniem, pomnik przy ul. Rypińskiej, którego koleje losu przekładają się na ogólną pamięć o powstaniu w naszych dziejach.
POMNIK POWSTAŃCÓW STYCZNIOWYCH W SIERPCU Z 1924 ROKU
Po wybuchu powstania, w końcu stycznia 1863 roku dziedzic ze Zbójna (lipnowskie), Artur Sumiński, zorganizował i wyposażył około 400-osobowy oddział powstańczy (składający się głównie z jego służby folwarcznej oraz okolicznych chłopów i szlachty), a przywództwo powierzył 22-letniemu Walerianowi Ostrowskiemu z Płocka. Powstańcy bez problemu 4 lutego zajęli Rypin, a stamtąd dzień później, wkroczyli do Sierpca i ogłoszono tu władze Rządu Narodowego oraz uwłaszczenie chłopów. Rządy powstańcze w Sierpcu trwały niestety tylko dwa dni, bowiem już 8 lutego do miasta wkroczyły wojska carskie pod dowództwem majorów: Manturowa z Płocka i Drozdowa z Lipna, wypierając z niego powstańców i rozbijając oddział. Do niewoli wzięto uciekających konno: Ostrowskiego i jego dwóch najbliższych towarzyszy – Stanisława Kunkowskiego i Jana Kaczkowskiego i przewieziono ich do Zielunia. 13 lutego Walerian Ostrowski został odesłany do Płocka i postawiony przed sądem wojennym. Zawyrokowaną karę śmierci przez rozstrzelanie wykonano w Płocku, 21 lutego 1863 roku za Rogatką Płońską (dziś teren SW im. Pawła Włodkowica). Po aresztowaniu Ostrowskiego dowództwo nad oddziałem przejął jego organizator Artur Sumiński, który wycofał go w stronę Rypina. Na schwytanych członkach partii Ostrowskiego wykonano w Sierpcu wyroki śmierci. Przy szosie do Rypina wzniesiono szubienicę, na której stracono „tych, co śmieli za rosyjskich onych czasów walczyć w obronie Ojczyzny” (MPP, 1925 r.). Nie wiemy czy powieszonych powstańców pochowano na cmentarzu parafialnym, czy w ramach kary i dalszego upokorzenia skazanych na śmierć – ich ciała pochowano w zbiorowej, anonimowej, nieoznakowanej mogile – tuż obok cmentarza, ale jednak poza jego poświęconymi granicami. Nie mają stosownych podstaw wzmianki o pochowaniu w Sierpcu ciała straconego w Płocku Waleriana Ostrowskiego.
Pomnik upamiętniający te wydarzenia wzniesiono w północnej części miasta, przy skrzyżowaniu dróg prowadzących do Lipna i Rypina. Na trójkątnym skwerze wydzielonym przez szosy rozchodzące się w dwóch kierunkach, vis-a-vis bramy cmentarza parafialnego, kamienny pomnik wzniósł w 1924 roku proboszcz i dziekan sierpecki ks. kan. Wincenty Chabowski (w Sierpcu pracował w latach 1922-1928). Z informacji odnotowanej w lutym 1925 roku w „Miesięczniku Pasterskim Płockim”, dowiadujemy się, że w ciągu trzech lat duszpasterzowania i wśród licznych inwestycji materialnych w parafii „ks. proboszcz zajął się gruntowną restauracją pomnika z roku 1863”. Wydaje się, że przypadająca w latach 1923-4 roku sześćdziesiąta rocznica wybuchu i upadku powstania styczniowego, była stosowną okazją do trwałego upamiętnienia tamtych wydarzeń. Nie wiemy jaka była skala „restauracji pomnika” przez ks. Chabowskiego i co stało wcześniej w jego miejscu? Czy miejsce to pierwotnie oznaczone było, podobnie jak mogiła powstańców listopadowych, prostym drewnianym krzyżem, czy stała tu inna forma monumentu (kamienny kopiec – jak nad powstańczą mogiłą w pobliskim Choczniu, czy może murowana kapliczka?). Domyślać się możemy, że istniejący przed 1924 rokiem pomnik musiał mieć neutralny wygląd, by nie sugerować zaborczym władzom, że upamiętnia wydarzenia powstania przeciwko carskiej Rosji, ale jednocześnie – dla świadomych jego znaczenia sierpczan był niemym (z pewnością pozbawionym stosownych inskrypcji) przypomnieniem o bohaterskich czynach ich przodków.
Nowy pomnik wzniesiony z inicjatywy sierpeckiego dziekana miał formę krzyża ustawionego na masywnym, rozczłonkowanym cokole (formą nawiązującym do starorzymskich cippusów), poprzedzonym trójstopniowym postumentem. Cokół pomnika zwieńczony był profilowanym gzymsem. Na froncie umieszczona była kwadratowa płyta z inskrypcją. Monument poświęcono jesienią 1924 roku. Podczas uroczystości jego odsłonięcia przemawiali: rejent Wacław Gurbski, prezes Straży Ogniowej Honoriusz Dunin-Wolski i ks. Stanisław Sławiński prefekt szkół sierpeckich [zob. DP|264|1924|3] Pomnik był miejscem patriotycznych uroczystości okresu międzywojennego (m.in. spotkań dawnych sierpeckich peowiaków (POW)). Zachowane do dziś dwa zdjęcia pomnika pokazują jego bogate przystrojenie liściastymi girlandami, ciętymi kwiatami i biało-czerwonymi chorągiewkami.
Nie mają stosownych podstaw wzmianki o pochowaniu w Sierpcu ciała straconego w Płocku Waleriana Ostrowskiego. Inicjatywa ks. Wincentego Chabowskiego miała trwale przypominać sierpczanom o miejscu śmierci polskich patriotów oraz o domniemanym miejscu ich pochówku, tak by kolejne pokolenia mieszkańców miasta, plac po dawnej powstańczej szubienicy otaczały należnym szacunkiem. Dla budowania narodowej tożsamości międzywojennej Polski miało to ogromne znaczenie.
ZBURZENIE POMNIKA W MAJU 1941 ROKU
Niemiecki okupant doskonale zdawał sobie sprawę ze znaczenia pomników przeszłości dla podtrzymywania narodowej świadomości, pamięci o bohaterach własnej historii, a także roli w lokalnych społecznościach jaką pełniły materialne i trwałe znaki pamięci o rodzimej przeszłości. Stąd już na początku okupacji zrównano z ziemią pomnik powstańców styczniowych przy cmentarzu parafialnym – czyn ten powszechnie przypisuje się bojówkom Hitlerjugend, które miały go dokonać w maju 1941 roku (za wspomnieniami Antoniego Jankowskiego z 1996 r.).
NOWY CHARAKTER MIEJSCA PAMIĘCI PRZY SZOSIE RYPIŃSKIEJ
5 sierpnia 1951 roku odsłonięto w Sierpcu nowy monument, o nowym wydźwięku, charakterze i odwołujący się do innych, niż te z 1863 roku, wydarzeń. Uroczystość ta związana była z wcześniejszym przeznaczeniem cmentarzyka przy Szosie Rypińskiej, na nową zbiorową mogiłę ofiar II wojny światowej. Przez kolejne lata od zakończenia okupacji, grzebano tu ekshumowane szczątki ofiar niemieckich mordów (przeniesione m.in. ze zbiorowych, leśnych mogił we wsi Babiec-Troska, tzw. Glinek w Sierpcu, czy podwórza dawnej siedziby Gestapo w Sierpcu). Całkowicie zmieniono wówczas wymowę tego miejsca pamięci – na inskrypcji opatrującej nowy pomnik nie wspomniano o sierpczanach walczących prawie wiek wcześniej z carskim zaborcą. Umieszczono na nim napis: „BOHATEROM | POLEGŁYM W WALCE | Z FASZYZMEM O WYZWOLENIE | POLSKI LUDOWEJ | SPOŁECZEŃSTWO M. SIERPCA”. Według dokumentów miejskiej ewidencji cmentarzy wojennych (zob. niżej) złożono tu szczątki 67 poległych, nierozpoznanych, cywilnych ofiar. Z kolei według nekrologu ks. Franciszka Burawskiego, zamordowanego na „Glinkach” w Sierpcu (>>):
W 1945 r. zebrano ciała pomordowanych podczas okupacji z różnych miejsc m. Sierpca i wraz z rozstrzelanymi na Glinkach, w liczbie 153 osób przeniesiono zwłoki i uroczyście pochowano je we wspólnym grobie przy zbiegu ulic Lipnowskiej i Rypińskiej w uroczystość Wszystkich Świętych. Grób ten wykopano na miejscu, gdzie w r. 1863 byli pochowani powstańcy.
MPP, 1948 | 11 | 482
Pamięć o powstańcach 1863 roku przywrócona została dopiero z przyjściem wolnej, III Rzeczpospolitej. Po 40 latach od wystawienia nowego pomnika, w styczniu 1991 roku, z inicjatywy Miejskiego Oddziału Stowarzyszenia „PAX” zmieniono treść inskrypcji, dodając (dość lakoniczną, niemniej jednak) wzmiankę o bohaterach powstania styczniowego: „Bohaterom | walk o wolną i niepodległą | Polskę | poległym w powstaniu 1863 r | oraz w czasie wojny | 1939-1945 | SPOŁECZEŃSTWO | SIERPCA”.
Stan pomnika, jak prawie wszystkich miejsc związanych z powstaniem 1863 roku w okolicy Sierpca, pozostawia wiele do życzenia. Mało też jest niestety edukacji dotyczącej dziejów naszej Małej Ojczyzny. A przecież mijamy ten pomnik tak często, w drodze na nasz sierpecki cmentarz. Parkujemy samochody na ziemi uświęconej krwią młodych ludzi, którzy stając w obronie polskiej suwerenności – oddali swe życie w nierównej walce z carskim zaborcą i spoczęli tu na wieki. W tym wyjątkowym roku, pokuśmy się o chwilę refleksji, gdy znów w pędzie naszego życia znajdziemy się w jego okolicy.
Postscriptum (2014 r.)
Wreszcie 7 lipca 2013 roku, z inicjatywy sierpeckich samorządowców, odsłonięto kamień z tablicą z inskrypcją, ustawiony przed pomnikiem z 1951 roku, poświęcony w całości wydarzeniom powstania styczniowego, którego 150. rocznicę wybuchu wówczas obchodzono. Na nowej tablicy znalazł się tekst: „PAMIĘCI | POWSTAŃCÓW | STYCZNIOWYCH | UCZESTNIKÓW WALK | Z WOJSKAMI CARSKIMI | STOCZONYCH | NA PÓŁNOCNYM MAZOWSZU | I ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ, | KTÓRZY W LATACH | 1863 – 1864 | ZŁOŻYLI DANINĘ KRWI | ZA WOLNĄ | I NIEPODLEGŁĄ POLSKĘ | W 150. ROCZNICĘ WYBUCHU POWSTANIA | SIERPCZANIE”. Mimo pozornego przesycenia w jednym miejscu treści z dwóch różnych tablic pamiątkowych, należy uznać, iż dopiero inicjatywą z 2013 roku, uczyniono zadość pamięci bohaterów powstania styczniowego, których pierwotny pomnik wzniesiony tu w latach 20. XX wieku honorował i miał przez dziesięciolecia przypominać.
Postscriptum (2017 r.)
Zob. też nowy artykuł: Tomasz Kowalski, Pomniki walk niepodległościowych w międzywojennym Sierpcu, „Nasze Korzenie. Półrocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 13 (2017), s. 48-52.
STARY SIERPC 