Do końca XIX wieku Sierpc zmagał się z problemem braku stałego miejsca do leczenia ludności cywilnej. Działali w mieście lekarze, aptekarze, ale służba zdrowia wciąż cierpiała niedostatek pomieszczeń, w których opiekę znajdowaliby obłożnie chorzy.
Wprawdzie do początków XIX wieku istniał szpital przy kościele Ducha Świętego (od średniowiecza rozumiany bardziej jako dom starców), a w 1899 funkcjonował tu przytułek, jednak wciąż miasto i jego okolice pozbawione były należytej opieki medycznej, a służba zdrowia (podobnie zresztą jak w całej guberni) była pod tym względem bardzo zapóźniona. Próżno w końcu XIX i na początku XX wieku szukać cywilnych szpitali. W latach sześćdziesiątych XIX wieku (po upadku powstania styczniowego, gdy w Sierpcu chwilowo pojawiły się stacjonujące oddziały wojsk rosyjskich, m.in. 6. Lipawski Pułk Piechoty), wygodniejsze lokale zamieniono na wojskowy lazaret. Miasto miało własnym kosztem dostarczyć materiał na prycze. Lekarze wojskowi jednak sporadycznie udzielali pomocy ludności cywilnej. Sytuacja ta zmieniała się, kiedy w miastach dochodziło do epidemii – wtedy wojskowe prycze służyły również zwykłym mieszkańcom (prawdopodobnie miało to miejsce w Sierpcu podczas epidemii cholery w 1894 r.). Mimo to przez większy okres czasu obłożnie chorzy sierpczanie, o ile było ich na to stać, leczyli się w szpitalach w Płocku i Mławie.
W 1900 roku zorganizowano w Sierpcu nową lecznicę na 10 łóżek. Nie był to jednak szpital z prawdziwego zdarzenia, gdyż obsługiwał go przyjezdny lekarz (początkowo był to lekarz z Bieżunia, potem lekarz z Bielska). Był to rodzaj doraźnej opieki lekarskiej (dziś porównalibyśmy to do współczesnych ambulatoriów). W dniu przyjazdu lekarza, mógł on przyjąć ok. 50 chorych, którzy po opuszczeniu przez niego miasta – musieli wracać do swoich domów. Warto dodać, że taki lekarz obsługiwał nie tylko mieszkańców Sierpca, ale również z całego powiatu. Jednym z bardziej znanych lekarzy „dojazdowych” był praktykujący w Sierpcu (i jednocześnie w Bieżuniu i Mławie) w l. 60. XIX wieku doktor medycyny Tymoteusz Stępniewski (1834-1901).
Obecność w Sierpcu carskich żołnierzy sformowanych w 48. Ukraińskim Pułku Dragonów przyniosła miastu inwestycję budowlaną, która – choć istniała krótko – dała podwaliny sierpeckiemu szpitalnictwu. Nim wzniesiono okazały, drewniany gmach lazaretu przy rogatkach płockich, wojsko wynajmowało pomieszczenia w dwóch innych budynkach zlokalizowanych na terenie miasta. Pragniemy przybliżyć te trzy zidentyfikowane miejsca, w których medyczną opiekę zapewniano carskim wojakom stacjonującym w Sierpcu na przełomie XIX i XX w.
(niniejszy tekst jest uzupełnioną i opatrzoną nowymi fotografiami wersją rozdziału zawartego w książce: W Sierpcu za cara: śladami rosyjskiego garnizonu, Sierpc 2013, s. 178-184)
ul. Gen. Tadeusza Kościuszki 3
27 lipca 1891 roku naczelnik powiatu sierpeckiego Wiktor Siemionow (Викторъ Лвовичъ Семеновъ) zawarł kontrakt na wynajem domu należącego do mieszkańca podsierpeckiej wsi Włóki-Piaski (Деревня Влуки Пяски), Mariana Rossadowskiego celem pomieszczenia tam wojskowego lazaretu dla sformowanego niecałe 2 tygodnie wcześniej (16 lipca 1891 r.) pułku dragonów. Drewniany dom pod numerem czwartym we Włókach (dziś Sierpc, ul. Kościuszki 3), wynajęto od 1 września 1891 roku na okres sześciu lat (do 1897 roku) z możliwością dalszego przedłużania umowy, za kwotę 560 rubli rocznie. Kontrakt przewidywał wynajem ośmiu pomieszczeń na parterze i czterech na pierwszym piętrze. Wiemy, że drobne prace remontowe (finansowane z kasy państwowej – po 78 rubli za rok) w domu Rossadowskiego, przeprowadzano jeszcze w latach 1894-1898. Umowę po planowym zakończeniu kontraktu przedłużono jeszcze do 1899 roku. Wówczas pułkowy szpital przeniesiono bliżej centrum miasta, do nowo budowanej dzielnicy garnizonowej. Za translokacją żołnierskiej izby chorych na ul. Płocką przemawiała pewnie spora odległość jaka dzieliła lazaret od kompleksu koszar (dla porządku dodajmy, że dom Rossadowskiego stał nieopodal gmachu dawnego klasztoru benedyktynek, który od 1892 roku pełnił dla pułku dragonów funkcję warsztatów rzemieślniczych i mieszkań dla nieliniowch żołnierzy).
Szpitalne funkcje domu nr 4 we Włókach-Piaskach potwierdza plan Sierpca z 1894 roku.
Fragment planu Sierpca z ok. 1894 r., ze Zbiorów Kartograficznych Politechniki Warszawskiej. Skan udostępniony z zasobów Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpca
Dawny dom Mariana Rossadowskiego przy ul. Kościuszki zachował się do dziś dnia; niegdyś należał do rodziny Ucińskich, dziś jest własnością rodziny Gadzińskich.
Sierpc, dawny dom Rossadowskiego, dziś ul. T. Kościuszki 3, fot. T. Kowalski, 2014 r.
Sierpc, dawny dom Rossadowskiego, dziś ul. T. Kościuszki 3, fot. T. Kowalski, 2014 r.
Sierpc, dawny dom Rossadowskiego, dziś ul. T. Kościuszki 3, fot. T. Kowalski, 2014 r.
ul. Płocka 36
Pomieszczenia dla pułkowego lazaretu wynajęto w 1899 roku w nowo wzniesionym domu należącym do żydowskich przedsiębiorców – Markusa Goldsztejna i Jakuba Szlamy Nejszatena przy ulicy Płockiej. Warto dodać, że rodzina Goldsztejnów, zajmująca się handlem zbożem, była jedną z zamożniejszych w mieście (należał do nich m.in. okazały dom przy ul. Płockiej 1) i posiadała pod miastem liczne nieruchomości, które dzierżawili lub zabudowywali i wynajmowali. Akta gubernialne wskazują, że Goldztejnowie prowadzili z wojskiem carskim stacjonującym w mieście dochodowe interesy. Podobnie zresztą jak rodzina Nejszatenów – współwłaściciel rzeczonej posesji – Jakub wraz z Moszkiem Kociołkiem wznieśli w 1892 roku i wynajęli wojsku położone nieopodal koszary przy obecnej ulicy Piastowskiej.
Sierpc, posesja przy ul. Płockiej 36, widok od południowego zachodu. Po prawej stronie widoczny istniejący do dziś dom. Maj 1902 r. Fot. ze zb. TNP
Niedawno (>>) ujrzało światło dzienne zdjęcie z 1902 roku, na którym uwieczniono dom Goldsztajna i Nejszatena pod obecnym adresem Płocka 36. Na rzeczonym zdjęciu widać, iż poza frontowym domem, na posesji, w podwórzu znajdowała się dużych rozmiarów stajnia. Przypuszczać można, że i ona mogła być czasowo dzierżawiona carskiej kawalerii.
![EPiŁ-1904-01-13 [lazaret dla pułku dragonów]](https://starysierpc.files.wordpress.com/2018/03/epic582-1904-01-13-lazaret-dla-puc582ku-dragonc3b3w.png?w=788)
„Echa Płockie i Łomżyńskie” nr 4 z 1904 roku (13 stycznia), s. 3
Na początku 1904 roku „Echa Płockie i Łomżyńskie” poinformowały o projekcie budowy lazaretu 48. Ukraińskiego Pułku Dragonów w mieście Sierpcu. Dzierżawa domu Goldsztajna i Nejszatena przy Płockiej 36 trwała prawdopodobnie do końca 1904 roku. Wówczas pracownicy lazaretu i plutonu sanitarnego przenieśli się nieopodal – do nowo wybudowanego gmachu przy rogatkach płockich.
Sierpc, Płocka 36. Fot. Wojciech Wiśniewski, 1976 r. Ze zbiorów MBP w Sierpcu.
Aktem notarialnym z dnia 29 lipca 1910 roku nieruchomość przy Płockiej 36 zakupił weterynarz Eufemiusz Wojczuk. Rzeczona posesja pod hipotecznym numerem 476, miała wówczas powierzchnię 713 sążni kwadratowych i znajdował się na niej drewniany dom kryty dachówką, stajnia kryta dachówką, szopa oraz ustęp. W dokumentach odnotowano, że w domu znajdował się wcześniej „lazaret w dzierżawie”. Wojczuk kupił całość za 2200 rubli. Według niepotwierdzonych źródłowo informacji, po 1910 roku pomieszczenia w domu Wojczuka wynajmowała parafia prawosławna św. Mikołaja na biuro parafialne i mieszkanie proboszcza.
Sierpc, Płocka 36; fragment inwentaryzacji pomiarowo-rysunkowej: rzut przyziemia. Rys. T. Kowalski, M. Rogalewska, 2014 r.
Budynek dawnego lazaretu, przebudowany w dwudziestoleciu międzywojennym, istnieje do dziś dnia, niestety jego stan techniczny z roku na rok się pogarsza.
Domowi przy Płockiej 36 poświęcimy niedługo osobny tekst.
Sierpc, Płocka 36. Widok od północnego wschodu. Fot. T. Kowalski, 2014 r.
Sierpc, Płocka 36. Widok od zachodu. Fot. T. Kowalski, 2014 r.
ul. Juliusza Słowackiego 2
W drugiej połowie 1904 roku w pobliżu rogatek płockich, na długiej i wąskiej nieruchomości (ciągnącej się wzdłuż dzisiejszej uliczki Ludwika Solskiego) ukończono budowę drewnianego lazaretu dla stacjonującego w Sierpcu pułku dragonów. Mimo, że nie udało się jak dotąd znaleźć wzmianek archiwalnych o projekcie i samym przebiegu budowy obiektu, to możemy przypuszczać, że był to ważny dla wojskowej społeczności Sierpca i przez nią wyczekiwany budynek. Fasadą zwrócony został w kierunku cerkwi św. Mikołaja (oba obiekty stały w zasadzie w jednej linii, rozdzielała je ulica Płocka). Lazaretowi nadano imię Szefowej Pułku – Wielkiej Księżnej Kseni Aleksandrowny Romanowej, siostry cara Mikołaja II.
Drewniany, parterowy budynek, z użytkowym poddaszem, wzniesiony na planie prostokąta przekryty dwuspadowym, niskim dachem, poprzedzony gankiem z balkonem, nawiązywał do niezwykle popularnej w XIX wieku architektury uzdrowiskowej (w tym wypadku w wydaniu rosyjskim; dla daleko idącego porównania zob. carskie koszary w Zambrowie >>). Swoją nietuzinkową (jak na architekturę Sierpca) formę budynek zyskał dzięki zastosowaniu bogatej snycerskiej dekoracji, którą wzbogacono szalowanie obiektu. Wydaje się, że prace budowlane i (lub) wykończeniowe mógł prowadzić ten sam warsztat rzemieślniczy, który wzniósł okazały dom czynszowy przy ob. Pl. F. Chopina 16 w Sierpcu (>>).
Pamiątkowa fotografia pracowników lazaretu i plutonu sanitarnego z Sierpca. 1905 r. (?), Fot. ze zbiorów TNP.
Szyld na balustradzie balkonu lazaretu z pisaną cyrylicą inskrypcją dot. patronki obiektu (ЛАЗАРЕТ ЕЯ ИМПЕРАТОРСКОГО ВЫСОЧЕСТВА КСЕНИИ АЛЕКСАНДРОВНЫ)
Sztafaż pamiątkowej fotografii: sprzęty medyczne i ratunkowe będące na wyposażeniu sierpeckiego lazaretu.
Sztafaż pamiątkowej fotografii: sprzęty medyczne i ratunkowe będące na wyposażeniu sierpeckiego lazaretu. Uwagę zwraca jeden z żołnierzy prezentujący na sobie sposób bandażowania ciała.
Wśród kadry 48. Ukraińskiego Pułku Dragonów medyczne funkcje pełnili starszy i młodszy pułkowy lekarz. Znamy nazwiska kilku z nich. W 1893 roku na stanowisku starszego lekarza był wakat, natomiast młodszym lekarzem był Nikołaj Michaiłowicz Werziłow; w 1895 starszym – Aleksander Sergjeewicz Dmitriew, a młodszym Andriej Georgiewicz Golenkowski. W roku 1899, starszym lekarzem był Władimir Pawłowicz Sokołow, zaś młodszym Pietr Pietrowicz Padajew. W 1907 roku byli nimi – Charłampij Emilianowicz Von-Zelman oraz Nikołaj Pietrowicz Tutunin. Rok 1908 przyniósł zmianę jedynie na stanowisku młodszego lekarza – został nim Konrad Iwanowicz Homan.
Dowództwo 48. Ukraińskiego Pułku Dragonów z Sierpca sfotografowane przed gmachem lazaretu. 1905 r. (?). Fot. ze zb. TNP.
Wydaje się, że z okazji uroczystego otwarcia lazaretu (lub niedługo po nim) wykonano pamiątkową fotografię przed jego fasadą, na której uwieczniono żołnierzy służących w plutonie sanitarnym. Obok zajmującego centralne miejsce pułkowego lekarza (prawdopodobnie Władimira Sokołowa – Владимир Павлович Соколов) siedzi kapelan pułku – ks. Nikołaj Jachontow (Николай Николаевич Яхонтов; święty Cerkwi prawosławnej; zob. więcej >>). Zdjęcie to jest niezwykle cenne, gdyż znaliśmy dotąd jedną podobiznę Nikołaja Jachontowa, świętego który w latach 1903-1907 był mieszkańcem Sierpca.
Pułkowy lekarz Władimir Sokołow (?) oraz kapelan pułku – ks. Nikołaj Jachontow. 1905 r. (?). Fot. ze zb. TNP
Znana dotąd jedyna podobizna ks. Jachontowa, por. „W .Sierpcu za cara…”, s. 157.
Rok wcześniej, w tylnej (wschodniej) części posesji, nad strugą (w zasadzie kanałem) łączącą nieistniejący staw zw. Moczydłem z rzeką Sierpienicą, wzniesiono murowany budynek pułkowej łaźni (który przetrwał do dziś, administracyjnie pod adresem Juliusza Słowackiego 2). W 1903 roku wraz z łaźnią wzniesiono suszarnię i wykopano studnię.
Lazaret w Sierpcu. Ok. 1910 r. Z tyłu widoczny fragment budynku pułkowej łaźni. Fot. ze zbiorów Archiwum w St. Petersburgu.
48. Ukraiński Pułk Dragonów (przemianowany w 1907 r. na 15. Ukraiński Pułk Huzarów), przygotowując się do dyslokacji do nadgranicznego Włocławka, wystawił w kwietniu 1910 roku na sprzedaż nieruchomość z budynkiem lazaretu, o czym poinformowała lokalna prasa.
![GP-1910-04-09 [sprzedaż lazaretu]](https://starysierpc.files.wordpress.com/2018/03/gp-1910-04-09-sprzedac5bc-lazaretu.png?w=788)
„Głos Płocki”, nr 29 z 1910 roku, (9 kwietnia), s. 4.
Nie znalazłem jak dotąd aktu kupna-sprzedaży budynku lazaretu w 1910 roku. Wiadomym jest, że obiekt nie przetrwał I wojny światowej (może został zniszczony w wyniku działań wojennych?), gdyż w 1915 roku okupujący Sierpc Niemcy zaaranżowali prowizoryczny lazaret wojenny w gmachu dawnej cerkwi oraz sztabu pułku przy ul. Płockiej 38. Wydaje się, że gdyby budynek dawnego szpitala istniał, lub spełniał techniczne warunki używalności – wykorzystano by go według jego pierwotnej funkcji. W dwudziestoleciu międzywojennym nie znajdujemy już żadnego śladu jego dawnego istnienia.
Dziś w miejscu drewnianego gmachu carskiego lazaretu wznoszą się częściowo budynki warsztatowe i wiaty Państwowej Komunikacji Samochodowej (PKS).
Sierpc, ul. L. Solskiego. Po lewej stronie miejsce gdzie od 1904 r. wznosił się carski lazaret, w oddali widoczna dawna pułkowa łaźnia. Fot. T. Kowalski, 2013 r.
Sierpc, ul. L. Solskiego. Budynki stojące w miejscu, gdzie od 1904 r. wznosił się carski lazaret, dziś własność PKS. Fot. T. Kowalski, 2013 r.
Cywilny szpital w 1916 funkcjonował w domu przy ul. Szpitalnej 4 (obecna ul. Benedyktyńska). Świadczy o tym zdjęcie z rodzinnych zbiorów p. Bronisławy Jolanty Wojciechowskiej (1926-2014), przekazane przez p. Grażynę Kłos, z datą na rewersie 21 IV 1916 roku, gdzie na tle domu pod adresem Szpitalna 4 sfotografowano personel i pacjentów szpitala. Na fotografii (w czarnym płaszczu i kapeluszu) jest brat babci p. Wojciechowskiej (Heleny Kamilli Władysławy Adamskiej, 1° voto Borszewskiej, 2° voto Zdradzińskiej), sierpecki lekarz A. Adamski (?). Po odzyskaniu niepodległości budynek ten pełnił funkcję szpitala zakaźnego, podległego Wydziałowi Powiatowemu. W latach 1926-28 wzniesiono gmach nowo zorganizowanego szpitala powiatowego, przy obecnej ulicy J. Słowackiego.
Sierpc, 1916 r. Personel szpitala. Prawdopodobnie na tle domu przy ul. Szpitalnej 4. Oryginał fotografii ze zb. B. J. Wojciechowskiej przekazała G. Kłos (skan i korekta – Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpca).
STARY SIERPC 