W nawiązaniu do tekstu z listopada 2016 roku poświęconego (>> budynkowi szkoły żydowskiej stowarzyszenia Tarbut, przy ul. Warszawskiej 16 w Sierpcu) , prezentujemy dziś tekst poświęcony ewangelickiej szkole wyznaniowej, której budynek wznosił się przy ul. Bielskiej (dziś Płocka). Gmach ten miał niezwykle ciekawą historię, lecz od kilkudziesięciu lat trudno po nim szukać jakiegokolwiek materialnego śladu. Przypominamy go zatem, by przenieść do świadomości sierpczan fakt istnienia tego ważnego obiektu w miejscu, które setki mieszkańców Sierpca co dzień mijają.
Sierpecka parafia ewangelicka (oficjalnie powołana do życia w 1837 r.) na pocz. lat siedemdziesiątych XIX wieku była w posiadaniu działki dawnego cmentarza grzebalnego przy ul. Szpitalnej (dziś Benedyktyńska), nieczynnego od 1840 roku. Jako, że był to niewielki powierzchniowo teren, a i dostęp do posesji był utrudniony przez zbyt wąskie przejście pomiędzy sąsiednimi parcelami, postanowiono sprzedać plac z dawnym cmentarzem i poszukać innej działki w mieście, na którym można by wznieść w przyszłości nową świątynię i budynki parafialne. Warto dodać, że w tym czasie nabożeństwa odprawiane były w wynajmowanych w mieście prywatnych lokalach. Na podstawie znanych mi archiwaliów nie potrafię wskazać gdzie mógł się ten lokal (lokale?) znajdować. Jednakowoż możemy przypuszczać, że budynek w którym gromadzili się na modlitwę sierpeccy ewangelicy, musiał wizualnie wyróżniać się spośród sąsiednich domostw, skoro na jego dachu umiejscowiono wieżyczkę z dzwonem (odnotowany w 1850 r.). Wiemy też, że dwa lata wcześniej do lokalu w którym odprawiano nabożeństwa zakupiono organy:
zwiększenie [pensji] zaproponowane dla zakrystiana, a zarazem kantora utrzymać wypada, gdyż tenże obowiązanym jest zarazem grać przy nabożeństwach, czegóż wcześniej nie czynił z powodu, że obecnie organek sprawionym został
Organy w inwentarzu z 1850 roku określono jako:
Pozytyw z czterema cugami i jednym miechem.
(cytaty z dokumentów Centralnych Władz Wyznaniowych KP, ze zbiorów AGAD w Warszawie)
Parafia sierpecka w roku 1874 znalazła odpowiednią dla siebie nieruchomość przy ulicy Bielskiej, oznaczonej numerem hipotecznym 49, należącą do małżonków Zdradzińskich. Po wyrażeniu zgody przez warszawski konsystorz, parafia kupiła działkę z istniejącym tam drewnianym domem za kwotę 1950 rubli. Położona w reprezentacyjnym miejscu nieruchomość, tuż przy trakcie do Płocka, miała w zamyśle pomieścić wybudowany w przyszłości kościół parafialny.
Fragment planu Sierpca z ok. 1894 r., ze Zbiorów Kartograficznych Politechniki Warszawskiej.
Skan udostępniony z zasobów Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpca.
Usytuowany kalenicowo przy szosie dawny dom Zdradzińskich stał się domem modlitwy dla parafian sierpeckich. Budynek ten, powszechnym zwyczajem pełnił również funkcję kantoralnej szkoły wyznaniowej dla ewangelickich dzieci (warto dodać, że według opracowania Eduarda Buscha z 1867 roku, w ewangelickiej szkole w Sierpcu uczyło się 32 dzieci: 21 chłopców i 11 dziewczynek). Jeden budynek, w różnych dniach i o różnych porach pełnił dwie funkcje – kiedy salę opuszczały dzieci, wypełniali ją dorośli gromadzący się na nabożeństwa. Jak nie trudno sobie wyobrazić – należyte funkcjonowanie pomieszczeń jako domu modlitwy (weźmy pod uwagę choćby sprawowanie nabożeństw pogrzebowych) kolidowało z istnieniem w tym miejscu szkoły.
Niskie, szczupłe pomieszczenie szkolne służyło co niedziela i święto za miejsce nabożeństwa. Ciasno i duszno bywało w onej salce szkolnej, zwłaszcza w dni, kiedy nabożeństwo odprawiał pastor przyjezdny.
(cytat ze Zwiastuna Ewangelicznego)
Parafii wówczas nie stać było na wzniesienie kościoła, w związku z tym kolegium kościelne podjęło decyzję o rozbudowie budynku szkolnego. Projekt w czerwcu 1885 r. przygotował mławski architekt powiatowy Zygmunt Kmita i został on zaakceptowany przez władze gubernialne (gubernatora Leonida Czerkasowa i architekta gubernialnego Józefa Górskiego – na marginesie można dodać, że wówczas pełnił on obowiązki inżyniera-architekta powiatu sierpeckiego, po nagłej śmierci [maj 1885 r.] pełniącego dotąd tę funkcję Józefa Cyriaka Gosławskiego). W 1886 roku dobudowano od południa pomieszczenie z osobnym wejściem od wschodu (od szosy) z przeznaczeniem na salę modlitwy, całkowicie pozostawiając szkole dawne parafialne pomieszczenia (na parterze, na poddaszu mieściły się pomieszczenia mieszkalne).
Projekt dobudowy sali modlitw do szkoły ewangelickiej w Sierpcu. 1885 r. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Płocku.
Projektowany widok elewacji wschodniej ewangelickiej sali modlitw w Sierpcu. 1885 r. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Płocku.
Przerys planu sytuacyjnego rozbudowywanej szkoły ewangelickiej w Sierpcu. 1885 r. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Płocku.
Trójnawowa sala modlitw wzniesiona została na planie kwadratu o wymiarach ok. 4 na 4 sążnie (ok. 8,5 x 8,5 m). Pułap nawy głównej osiągał wysokość 2,15 sążnia (ok. 4,5 m), a naw bocznych 1,5 sążnia (3,2 m). Wysokość całego budynku wynosiła 3,3 sążnia (7 m). Na kalenicy dachu umieszczono sygnaturkę z dzwonem o wysokości (wraz z krzyżem) 1,5 sążnia (3,2 m). Elewacjom budynku nadano cechy klasycystyczne.
W 1894 parafianie sierpeccy z dobrowolnych ofiar zamówili w fabryce Antoniego Zwolińskiego spiżowy dzwon o wadze 486 funtów w tonie „C”. Dla jego pomieszczenia wzniesiono obok szkoły drewnianą, wolnostojącą dzwonnicę
Szkoła ewangelicka przy ul. Płockiej w Sierpcu wraz z salą modlitw i wolnostojącą dzwonnicą. Fot. 1913 r.
W 1888 roku do szkoły ewangelickiej w Sierpcu miało uczęszczać 16 dzieci (chłopców i dziewcząt).
W „Zwiastunie Ewangelicznym” z 1898 roku znajdujemy informację, że:
[parafialny budynek], w którym mieszka kantor, zakrystian i w którym się mieści maleńki pokoik na poddaszu dla ks. administratora, a także i szkoła elementarna, znajduje się w opłakanym stanie
Kolegium kościelne podjęło wówczas decyzję, by zbudować piętrowy dom, w którym na pierwszym piętrze znalazłoby się odpowiednie mieszkanie dla pastora, a na parterze – mieszkanie dla kantora, zakrystianina oraz pomieszczenie na szkołę. Ponieważ plac należący do parafii przy ul. Bielskiej okazał się być zbyt małym na nową inwestycję, postanowiono dokupić sąsiadującą od zachodu posesję. Środki na ten cel miały pochodzić z nowej, obowiązkowej składki parafialnej. Niestety, w 1901 roku dom parafialny nadal nie powstał. O sprawie tak napisał „Zwiastun…”:
Sprawa zamierzonej budowy plebanji, o której już pisaliśmy, o tyle posunęła się naprzód, że plany zostały przez budowniczego powiatowego sporządzone, kosztorys których wynosi 12,278 rub. 49 kop., i przesłane przez Konsystorz do Rządu Gubernialnego. Jednak Kolegium Kościelne zapewne nie prędko będzie mogło przystąpić do budowy domu. A szkoda wielka, gdyż dom, w którym obecnie mieszka służba kościelna, jest już bardzo lichy.
Superintendent Generalny, ks. Juliusz Bursche (>>) nawiedził sierpecką parafię 1 czerwca 1905 roku. Wtedy to z jego inicjatywy, w starym domu modlitwy, podjęta została przez 250 członków zboru jednogłośna decyzja o budowie kościoła w Sierpcu. Administratorem parafii był wówczas proboszcz z Rypina ks. Robert Gundlach (>>). Po wzniesieniu kościoła planowano starą salę modlitw przebudować i zaadaptować na dom dla służby kościelnej. Prace jednak nie ruszyły. W 1906 roku kolegium kościelne na jednym z zebrań zgodnie stwierdziło, że koniecznym jest rychłe wybudowanie mieszkania dla kantora, ponieważ „obecne jest w niemożliwym stanie” i uchwalili przystąpić w jak najkrótszym czasie do budowy domu parafialnego, w którym mieściłoby się nowe mieszkanie kantora, kancelaria parafialna oraz mieszkanie dla zakrystiana. Zbiórki funduszy i pozwoleń oraz wykonanie projektów nowego kościoła trwały sześć lat.
Kantor pełniący funkcję nauczyciela w szkole był pierwszą po proboszczu-administratorze osobą w parafii. Warto mieć tego świadomość, gdy zauważymy, że od czasu pastora Gottlieba Rosenthala (1837-1863) do pastora Aleksandra Paschke (1925-1938) parafia Sierpc nie miała własnego proboszcza, a administrowana była przez pastorów z ościennych parafii. Administratorzy odwiedzali Sierpc jedynie przy ważniejszych okazjach – na miejscu sprawy parafialne poświęcali właśnie kantorowi. Ważną więc wydaje się rola jaką kolegium kościelne przywiązywało do budowy godnego mieszkania dla kantora – który był dla całej parafii namiastką nieobecnego na miejscu duchownego. Jeśli kantorowi dodamy jeszcze rolę nauczyciela, którą z urzędu pełnił – jawi nam się postać wyjątkowej osoby dla całej społeczności parafialnej.
Wyjątkowo chlubnie zapisał się w dziejach parafii nauczyciel i kantor sierpecki, Adolf Reinhold Poltzoch. Urodził się w Płocku 7 stycznia 1872 roku. Był synem Daniela i Huldy z Seiboldtów. Ożenił się z Martą Laurą z Gleiserów. Kantorem w Sierpcu został w 1892 roku, gdy parafią administrował ks. Johann Buse z Lipna. Jego zasługą na polu zarządzania parafią sierpecką była sprawa uporządkowania cmentarza grzebalnego oraz wzniesienia nowego parkanu. Pastor Buse dał mu pełnomocnictwo na organizowanie zbiórki funduszy, którą ten z zapałem rozpoczął. Jak informował „Zwiastun Ewangeliczny”:
po przedstawieniu sprawy zborownikom zaczęto zbierać ofiary, które, aczkolwiek chętnie składane, nic wystarczyły jednakowoż, ażeby wykonać cały projekt; wystawiono przeto na początek bramę. Dopiero w roku bieżącym [1900] można było przystąpić do wybudowania parkanu. I tym razem ofiary, na ręce kantora składane, wpływały dość obficie, a od niektórych nadspodziewanie wielkie. Tak np. od pewnej biednej kobiety z Ameryki otrzymaliśmy 25 rubli, która to ofiara nas wszystkich zawstydziła. Dziś parkan cmentarzowy, 80 łokci długości, jest już ukończony i w wysokim stopniu, zdobi nasz przybytek umarłych…
Sierpc, brama daw. cmentarza ewangelickiego, wybudowana krótko przed 1900 r. staraniem kantora Adolfa Poltzocha. Fot. Tomasz Kowalski
Widząc postępy działań kantora Poltzocha, nowy administrator sierpeckiej parafii ks. Gustav Tochterman (będący wikarym w parafii Osówka k. Lipna i delegowanym na administrację do Sierpca w l. 1897-1904) zarządził, że Poltzoch będzie cztery razy w roku odczytywał w Sierpcu kazania po polsku, a pastor będzie przyjeżdżał do Sierpca jedynie raz do roku by odprawić nabożeństwo w języku polskim wraz z komunią świętą. Rzadkie pojawianie się pastora Tochtermana w Sierpcu było wynikiem nieporozumień i zatargów pomiędzy nim a kolegium kościelnym. Poltzoch należycie spełniał swoje nauczycielskie oraz duszpasterskie obowiązki. Zmarł nagle 11 grudnia 1907 roku, w wieku 35 lat. Pochowany został na miejscowym cmentarzu ewangelickim, o estetykę którego bardzo zabiegał (dodać można, że w 1901 roku jego staraniem posadzono na cmentarzu 116 drzewek przy głównych alejkach, sadzonki ofiarował parafii p. Preuss z Kwaśna).
Paweł B. Gąsiorowski odnotował w książce „Nekropolie ziemi sierpeckiej” (wyd. Sierpc, 2005), że na istniejącym do 1989 roku nagrobku Poltzocha (wykonanym przez firmę kamieniarską W. Szyllinga z Płocka) znajdował się zaczerpnięty z inciptu utworu Juliusza Słowackiego „Testament mój”, polskojęzyczny cytat:
Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami
Niestety niefrasobliwość zarządcy cmentarza sprawiła, że pomnik zniszczono w końcu lat 80. XX wieku, a w miejscu zlikwidowanego grobu zasłużonego dla parafii sierpeckiej nauczyciela i kantora, wzniesiono nowy rodzinny grobowiec.
![Adolf Poltzoch [nieist]](https://starysierpc.files.wordpress.com/2017/02/adolf-poltzoch-nieist.jpg)
Sierpc, daw. cmentarz ewangelicki. Nieistniejący nagrobek Adolfa Poltzocha (1872-1907) – nauczyciela i kantora parafii ewangelickiej w Sierpcu i jego syna Brunona (zm. 1895).
Fot. (1984 r.) ze zb. Archiwum Płockiej Delegatury Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Po śmierci Adolfa Poltzocha kantorem i nauczycielem w ewangelickiej szkole w Sierpcu został Teodor Bachman, pełniący w nowym kościele funkcję organisty.
Uroczyste poświęcenie kamienia węgielnego pod budowę nowej świątyni odbyło się dnia 16 maja 1911 roku. Nowy kościół zaprojektowano w głębi parafialnej posesji, na zachód od budynku szkolnego i sali modlitw. Wraz z kościołem wzniesiono dom parafialny (pastorówkę) oraz budynki gospodarcze (stara plebania istnieje do dziś pod adresem Piastowska 9, a w miejscu stajenek częściowo stoi dziś nowa plebania parafii rzymskokatolickiej św. Maksymiliana Kolbego pod adresem Płocka 26).
Posesja parafii ewangelickiej w Sierpcu po 1913 roku. Na podkładzie mapy z 1938 r. wrysowano położenie drewnianej szkoły ewangelickiej (budynek czerwony). Rys. Tomasz Kowalski.
Widok na pastorówkę wybudowaną w 1913 r. (dziś dom pod adresem Piastowska 9), budynki gospodarcze i prezbiterium daw. kościoła ewangelickiego w Sierpcu. W oddali budynek daw. szkoły podstawowej nr 1. Lata 70. XX w. Fot. ze zasobów Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpca
Dawna pastorówka przy ul. Piastowskiej 9 w Sierpcu. Tu po 1913 roku przeniesiono zajęcia ze starego gmachu szkoły ewangelickiej.
Fot. współczesna, Tomasz Kowalski
W dokumentach parafialnych z 1912 roku znajdujemy wzmiankę, że dawna sala modlitw służy jako „sala konfirmacyjna” a w planach jest również budowa nowej szkoły. W liście członka kolegium kościelnego, Gustawa Adolfa Pehlke kierowanym 11 III 1912 r. do ks. Adolfa Rondthalera (>>) czytamy m.in.:
Był tu w Sierpcu dyrektor szkół z Płocka, byliśmy z p. Diesingiem u niego na audjencyi względem nowej szkoły. Stanęło na tem, iż w przyszłą niedzielę ma być uchwała sierpeckich ewangelików co do budowy szkoły. Rząd da zapomogi 50% w stosunku kosztorysu nie przewyższającego 4000 rubli, resztę muszą dać sierpczanie jako też i plac który co prawda wskazaliśmy – ten na którym obecnie stoją stare stajenki.
Nowego gmachu szkolnego jednak nie wzniesiono. Budowa kościoła prowadzona przez wspomnianego Emila Diesinga znacznie nadwyrężyła fundusze parafian sierpeckich. Kościół uroczyście poświęcono 15 maja 1913 roku. Zajęcia szkolne przeniesione zostały (prawdopodobnie, według wcześniejszych planów) do nowych budynków parafialnych.
Sierpc, kościół ewangelicki w Sierpcu, 1913 r.
Fot. nieznany (?) .
Sierpc, daw. kościół ewangelicki, bud. 1911-13, arch. Bolesław Zienkiewicz
Fot. Tomasz Kowalski
Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości wyznaniowe szkoły ewangelickie w większości przypadków przekształcano w państwowe szkoły powszechne. Tak działo się m.in. w okolicznych wioskach. W Sierpcu nie uruchomiono powszechnej szkoły ewangelickiej. Dzieci z luterańskich rodzin zapisywano do państwowych szkół powszechnych i sierpeckiego gimnazjum.
* * *
Dawny budynek szkolny przy Bielskiej, stojący tuż przed nowym kościołem przestał pełnić z czasem swoje funkcje. Choć był wyjątkową pamiątką historyczną – pamiętał bowiem ciężkie dla sierpeckiej parafii ewangelickiej czasy, kiedy był jednocześnie domem parafialnym, szkołą i kaplicą – chylił się ku upadkowi. Fatalny stan techniczny dawnego domu Zdradzińskich, rozbudowanego przez parafię w l. 80. XIX wieku, spowodował, że z czasem rozebrano go do fundamentów i nie pozostał po nim żaden ślad. Dziś w jego miejscu stoi wzniesiony w 2010 roku pomnik papieża Jana Pawła II.
Panta Rhei …
Sierpc, miejsce w którym wznosiła się drewniana szkoła i sala modlitw parafii ewangelickiej.
Fot. współczesna, Tomasz Kowalski.
Wybrana literatura i źródła:
- Eduard Heinrich Busch, Beiträge zur Geschichte und Statistik des Kirchen und Schulwesens der Ev.-Augsburg. Gemeinden im Konigreich Polen, Leipzig, 1867
- Paweł Bogdan Gąsiorowski, Nekropolie ziemi sierpeckiej – przewodnik, Sierpc 2005
- Krzysztof Kłodawski, Z dziejów parafii ewangelicko-augsburskiego wyznania w Sierpcu (1837-1914), „Notatki Płockie” 54 (2009)
- Arthur Plitt, Die Kirchengemeinde Sierpc / Sichelberg und ihre Kantorate, [Lemgo 2010]
- Marian Przedpełski, Oświata w pow. sierpeckim w XV-XX wieku, „Rocznik Mazowiecki” t. 4 (1972)
- Magdalena Staniszewska, Sierpeckie szkolnictwo i oświata od XIV wieku do pierwszej połowy XX wieku, Sierpc 2014
- Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 1214, 1215
- Archiwum Państwowe w Płocku, Płocki Rząd Gubernialny, sygn. 50.
- Czasopismo „Zwiastun Ewangeliczny”, wybrane numery z roczników 1885-1913
Zmodyfikowany i uzupełniony tekst został opublikowany w 2019 roku w półroczniku Muzeum Mazowieckiego w Płocku, zob. >>.
STARY SIERPC 