Cmentarz ewangelicki – Boguchwała

BOGUCHWAŁA (gm. Skępe, pow. lipnowski)
dawniej również: Gottlob

---

Położenie cmentarza – mapy

Fragment polskiej mapy Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (tzw. Mapa Kwatermistrzostwa; arkusz: Kol. III Sek. II Sierpc; skala 1:126 000) z 1843 roku z zaznaczonym miejscem, w którym utworzona została miejscowość Boguchwała (czerwoną strzałką zaznaczono miejsce przyszłego cmentarza w Boguchwale). Podkreślona została również dawna nazwa tych okolic: Holendry Osieckie.

Fragment niemieckiej mapy Karte des westlichen Russlands z 1914 roku (arkusz: E 30 Sierpc, skala 1:100 000) z zaznaczonym zielonym okręgiem cmentarzem ewangelickim w Boguchwale. Umieszczony obok symbol krzyża odnosi się do kaplicy ewangelickiej, jednak należy traktować jego skalę oraz lokalizację umownie (por. oznaczenie kościoła w Ligowie). Kaplica znajdowała się na wschód od cmentarza (por. mapę poniżej).

Fragment amerykańskiej mapy „Poland 1:25000” (która była kopią niemieckich map typu Messtischblatt z lat 1940-44; tu arkusz: 3182 SCHEMMENSEE, skala 1:25 000) z zaznaczonymi obiektami ewangelickimi. Czerwonym kolorem (nr 1) cmentarz kantoralny; zielony kolor (nr 2) kaplica ewangelicka; niebieski kolor (nr 3) szkoła kantoralna; pomarańczowy kolor (nr 4) gospodarstwo nauczyciela i kantora.

*

LINK DO WSPÓŁCZESNEJ MAPY GOOGLE >>

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz w Boguchwale – wejście i nowy krzyż cmentarny, 2017 r.

Cmentarz w Boguchwale. Widok z szosy, po odkrzaczeniu w 2019 r.

Cmentarz położony w centralnej części wsi, po północnej stronie drogi, naprzeciw nowego budynku stacji uzdatniania wody. Nieopodal (na południowy wschód) zachował się budynek dawnej szkoły i kantoratu. Do wsi najlepiej dojechać asfaltową drogą Ligowo-Skępe, po skręceniu we wsi Kukowo, w kierunku Grabówca i dalej na wschód do Boguchwały. Krótsza droga od strony Ligowa przez Osiek jest sezonowo nieprzejezdna.

---

Podstawowe informacje

Założony w XIX wieku w pobliżu ewangelickiej szkoły. Ogrodzony od frontu metalową siatką, pośrodku której ustawiono nowy krzyż. Zakrzaczony, zrujnowany. Widoczne ślady obmurowań mogił i dwa pomniki nagrobne.

[cyt. za.: Kowalski 2012, s. 80]

Cmentarz w Boguchwale jest wpisany do rejestru zabytków województwa kujawsko-pomorskiego, nr rej. 348/A z 29.06.1994.

---

Historia

Teren dzisiejszej Boguchwały porastał niegdyś las, który należał do rodziny Trzcińskich, właścicieli dóbr Osiek (gm. Mochowo, pow. sierpecki, woj. mazowieckie). Zlecili oni jego wyrąb i pierwotnie założyli folwark, którego trzonem była owczarnia. Ostatecznie w 1847 roku Trzcińscy sprzedali teren niemieckim kolonistom i ten rok uważany jest za początek rumunku Boguchwała. Nazwa Boguchwała wzięła się według legendy ze słów jakie uradowany Trzciński wypowiedział po wygranym procesie sądowym o wytyczenie granicy dóbr z właścicielami Skępego, Zielińskimi – Bogu chwała!. Tak naprawdę pierwsza nazwa brzmiała Holendry Osieckie. Pośrodku nowej kolonii właściciel sprezentował kolonistom 3 morgi ziemi, a do wybudowania pierwszego domu modlitwy podarował im grube deski od wielkiej stodoły. Pierwszy powstał cmentarz, a pierwszym nieboszczykiem tam pochowanym był kolonista, na którego spadło drzewo.

W 1852 Trzciński sprzedał kolonistom jeszcze cztery włóki lasu; miejsce to zwane jest na starych mapach „Cztery Włóki”. Z powodu kiepskiej ziemi warunki życia w pierwszych latach były bardzo ciężkie. Poza pracą w polu ich głównym celem było jak najszybsze wybudowanie domu modlitwy, który był gotowy w 1853. Powstał zaraz obok cmentarza. Nie udało się wybudować tak dużego gmachu, by w środku mieściła się sala modlitwy, sala klasowa i mieszkanie dla nauczyciela toteż szkołę z pomieszczeniem mieszkalnym dla nauczyciela wybudowano osobno. Co ciekawe, w spisie statystycznym z 1867 figuruje jako mieszcząca się w Osieku. W drewnianym budynku uczyło się wówczas 30 dzieci.

W 1869 jeden z rolników, Christian Hein, ufundował na rzecz kantoratu dzwony. A wiąże się z tym następująca historia. Kiedy stary Hein rozmyślał nad latami spędzonymi z ukochaną żoną przyszła mu do głowy myśl, że przy jej grobie oraz obok – w miejscu przeznaczonym dla siebie – zasadzi 2 dęby. Tak też uczynił. Na cmentarzu bywał często toteż szybko zauważył, że o ile dąb po stronie żony rośnie bezproblemowo to jego dąb usycha. Wpadł wtedy na pomysł, by ufundować dzwony dla domu modlitwy. Wkrótce złożył zamówienie u warszawskiego ludwisarza (sygnaturka była drewniana). Niebawem zmarł, a pozostali mieszkańcy ku swojemu zdziwieniu zauważyli, że dąb zasadzony po stronie Heina zaczął zielenieć.

Z biegiem czasu kolonistów w sąsiednich wsiach przybywało toteż dom modlitwy robił się coraz ciaśniejszy. Wybudowano więc nowy murowany z miejscem na chór puzonistów, dla których instrumenty ufundowali członkowie kantoratu. Również sala szkolna została powiększona jednak nadal nie spełniała wymagań w związku z rosnącą ilością uczniów. W okresie międzywojennym przeznaczono dawny budynek na mieszkanie dla nauczyciela, a na ziemi podarowanej przez Adolfa Stockmanna wybudowano nową szkołę.

W 1921 roku ewangelicy w Boguchwale stanowili 74% mieszkańców. Protestantów nie brakowało także w sąsiednich miejscowościach, zwłaszcza w Gorzeszynie, Czterech Włókach, Osieku i Malanówku. Ewangelicy z wymienionych miejscowości wraz z ewangelikami z Boguchwały podlegali pod parafię ewangelicką w Sierpcu oddaloną o 18 km.

Na krótko przed wybuchem wojny kaplica została pomalowana, a cmentarz powiększony. W okresie okupacji nabożeństwa były prowadzone przez Adolfa Stockmanna lub jego syna Bertolda.

Po 1945 kaplica została przemianowana na katolicką podlegającą parafii w Ligowie, a potem rozebrana. Z materiału wybudowano mały domek oraz powiększono szkołę do budynku z 2 klasami. Dzwony zabrano do kościoła w Ligowie.

opracował: Michał Wiśniewski LAPIDARIA WIKIDOT >>

---

Inskrypcje

(edycja: Tomasz Kowalski 2011, 2019)

1. Ś † P ADOLF PRIL GEB. DEN 21 OKTOBER 1884 GESTORBEN D. 22 ZEPTEMBER 1935 R. RUHE SANFT uwagi TK: Inskrypcja znajduje się w dolnej partii kamiennej steli. Powyżej niej, zachowała się prostokątna wnęka na metalową tablicę (pierwotną, dotyczącą pierwszej osoby pochowanej w tym miejscu), z której pozostał jedynie dolny, niewielki fragment z odlanymi literami „NF”. Niestaranność inskrypcji („Zeptember” zamiast „September”) oraz polskie „Ś.P.” na jej początku świadczy o lokalnym wykonawstwie napisu. Adolf Prill był rolnikiem urodzonym i zamieszkałym w Boguchwale. Jego rodzicami byli: Daniel i Anna z domu Paze, małżonkowie Prillowie. Żył 50 lat, zmarł w Boguchwale 22 września 1935 roku. Pozostawił żonę Augustę zd. Schielke, pochodzącą ze wsi Cztery Włóki (małżeństwo zawarli w 1919 r.). Jego pierwszą żoną była Amanda z domu Hamann (zm. 1917 r.) edycja (XI 2019 r.): Podczas prac porządkowych prowadzonych na cmentarzu, w pobliżu nagrobka Adolfa Prilla (który ustawiono w pionie) znaleziono kolejny fragment metalowej tablicy pochodzący najpewniej z lewego górnego narożnika wnęki. Aktualnie możemy interpretować inskrypcję w następujący sposób: H[ier][…] AMAN[da][…] […] [RUHE SA]NF[T] Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że tabliczka upamiętnia pierwszą żonę Adolfa Prilla, Amandę Prill. Taż urodziła się w 1889 r. [#60/1889] w Boguchwale i była córką Krystiana i Karoliny zd. Prill, małżonków Hamannów. Amanda Prill zmarła w Boguchwale 11 sierpnia 1917 roku, w wieku 28 lat.

2. HIER RUHT IN GOTT JULIANNA FERCHAU GEB. 1877 GEST. 1907 AUCH IHRE SOHNE LEO U. EUGEN RUHE IN FRIEDEN DU GETREUE EHEGATTIN U. MUTTER uwagi TK: Inskrypcja umieszczona na żeliwnej odlewanej, prostokątnej tablicy. Tablicę widział i sfotografował w 2004 roku Eugen Kleister z Rostocku, który przekazał mi jej zdjęcie. Przechowywała ją wówczas w domu – mieszkająca w budynku dawnej szkoły – p. Jakubowska. W 2010 roku w jej dawnym mieszkaniu przebywali już inni lokatorzy, którzy nie wiedzieli nic na temat starej tablicy. Na cmentarzu również jej nie znalazłem. Żeliwna tablica Julianny Ferchau była zabytkiem unikalnym na skalę regionu. Nieznane pozostają jej dalsze losy. Przypuszczam, że tablica ta mogła być niegdyś przymocowana do zachowanego w centralnej części cmentarza obelisku, na którym widoczne są cztery otwory po śrubach mocujących (zob. fot. poniżej). Julianna Ferchau z d. Raller zmarła 3 maja 1907 roku, według aktu zgonu miała 35 lat (wg inskrypcji na tablicy – 30). Była córką Jana i Henrietty z Fetterów małżonków Raller. Pozostawiła owdowiałego męża Augusta Ferchaua. Przypuszczalnie należy go utożsamiać z nauczycielem w boguchwalskiej szkole (zob. niżej). 3. † KAROLINE RINDFLEISCH GEB. PEKRUL STARB 1 JUNI 1921 IM ALTER 73 uwagi TK: Inskrypcja zachowana w bardzo złym stanie. Litery zostały wypłukane przez warunki atmosferyczne. Fragmenty inskrypcji (w tym nazwisko) zostały odczytane przy sprzyjającym (dającym wgłębieniom cień) świetle słonecznym. Poszukiwania w księgach metrykalnych sierpeckiej parafii ewangelickiej, pozwoliły ustalić, że tablica upamiętnia Karolinę Rindfleisch z domu Pekrul. Była ona córką Piotra i Karoliny Pekrulów, urodziła się w Makówcu, mieszkała we wsi Cztery Włóki. Była zamężna z rolnikiem Gottliebem Rindfleischem. Karolina Rindfleisch zmarła w Czterech Włókach 1 czerwca 1921 roku w wieku 73 lat.

---

Mieszkańcy

Arthur Plitt w swojej książce na s. 44, 46 wymienia (na podstawie wspomnień dawnych mieszkańców) dużą liczbę członków kantoratu w Boguchwale. Przywołam ją w całości, wg oryginalnego zapisu:

Wykaz miejscowości i rodzin kantoratu w Boguchwale

Wieś Boguchwała (Gottlob)

• Ahrend Eduard
  
• Arendt (?) i Alma z d. Finger
• Bonkowski Adolf i Hulda z d. Prill
• Bonkowski (vel Böhnke) Ludwig i Frieda z d. (?)
• Brauer (rodzeństwo)
• Busch (stolarz)
• Gogolin Adolf i Amanda z d. Prill
• Habart Adolf i Amanda z d. Bonkowski
• Heise Willi i Hulda z d. Brauer
• Hoffmann Anton i Marta z d. Bonkowski (wdowa po: Wilhelm Bonkowski)
• Klan
• Linke (vel Linkowski)
• Meiser Gustaw i (?)
• Pekrul Julius i 1. żona (?), 2. żona Wanda z d. Brauer
• Peplau Daniel i Emilie z d. (?)
• Prill Adolf i Auguste z d. Schielke (zob. nagrobek Adolfa >>)
• Prill Hermann i (?)
• Radtke Daniel i Adeline z d. Klempner
• Radun Edmund i Berta z d. Schielke
• Rindfleisch Ludwig i Luise z d. Schlachter
• Ritz Hermann i Emma z d. Feldt
• Rossol Adolf i Olga z d. Rindfleisch
• Schielke Adolf i Marta z d. Goltz
• Schielke Rudolf i Amanda z d. Harbart (wdowa po Fröhlke)
• Semrau Hermann i Wanda z d. Braun
• Stockmann Adolf i (?) z d. Prill
• Wickner Albert i (?)
• Wittkowski (?) i  (?)
• Wollenberg Daniel i Auguste z d. Schmode
• Wollenberg (?) i (?) z d. Abraham

Wieś Malanówko (Malenhof)

• Jaworski (?) i (?) z d. Rossol
• Mielke Adolf i Luise z d. Gertz
• Winter Johann i Auguste z d. Gronewald
• Scheer Artur i Hilde z d. Strelau

Wieś Grabowiec (Grabensand)

• Fech Hermann i Marta z d. Wollenberg

Wieś Gorzeszyn (Großhütte)

• Hetke (?)
• Kieselbach
• Liedtke Hermann
• Müller
• Richert
• Ritz Adolf i Natalie z d. Schielke
• Wurzbacher
• Ziesmann

Wieś Osiek (Oschem)

• Finger (?) i (?) z d. Schlachter
• Klepatsch
• Kieselbach Eduard i (?) z d. (?) (wdowa po: Kleister)
• Linke Hugo i Amanda z d. Schlachter
• Ristau Alexander i Alma z d. Werner
• Werner Ludwig i Berta (Albertine) z d. Kleister

Wieś Źródła (Quellenhof)

• Lux Rudolf i Marta z d. Klempner
• Schlachter Gustav i Berta z d. Ristau

Wsie Gęstowarka (Genstebusch) i Kukowo (Kuckucksheide)

• Neske (?) i (?) z d. (?)
• Renkel (?) i (?) z d. (?)
• Scheer Daniel i Amalie z d. Winter (spokrewniona z: Czerwiński)
• Scheer Gustav i Marta z d. Maser
• Tymm Heinrich i Amanda z d. Hein

---

Nauczyciele (wg Treichel 1962, s. 87): Daniel Retz, Gottlieb Scherp, August Ferchau, Joseph Fisch, Hermann Tomm. Po 1919 roku zlikwidowano niemieckojęzyczną szkołę, we wsi pozostał tylko kantorat.

Kantorzy i nauczyciele (wg Eichelkraut): Albert Bessel, Daniel Retz, Gottlieb Scherp, August Ferchau, Edwin Stoy, Adolf Tomm, Samulewitsch, Hermann Tomm, Hirsch, Józef Fisch (polak noszący niemiecko brzmiące nazwisko).

Nauczyciele pochodzący z Boguchwały (wg Eichelkraut): bracia Julius Prill i Gustaw Prill (ur. 4 marca 1893 roku w Boguchwale), Gustaw Schlachter, Albert Prill.

Z 1906 roku (ZE, 1906/7/218) pochodzi wzmianka, że kantorem w Boguchwale był Ferchau. W 1925 (RE, 1925/148) w miejscowej szkole uczył E. Stay.

Wg Kleistera (Sierpc, 2012, s. 18-19) w domu rodziny Wernerów (ulokowanym pomiędzy Osiekem a Boguchwałą, tuż nad rzeką Czernicą) mieszkali: Jakub Werner, jego żona Albertina (Berta) z Kleisterów (której pierwszym mężem był Ludwig Werner) oraz ich córka Natalie. Czasowo pomieszkiwał spokrewniony z nimi Eugen Kleister (Berta była jego babcią, Jakub przybranym dziadkiem). W swoich wspomnieniach (ss. 20-21) opisał również dom rodziny Ristau ulokowany pomiędzy Osiekiem a Rokiciem, której głową był Aleksander. Jego żoną była Alma (z d. Werner, córka wspominanej Berty), a ich dziećmi byli: Irene, Adolf, Alfred, Erika i Helmut.

Wg Prilla (VKfSuL 1938 s. 83) pierwszymi osadnikami, którzy przybyli w 1852 roku do nowo założonej osady Cztery Włóki (vel: Czterywłóki, Vierhufen) byli bracia Christian i Paul Prill. Niedługo potem dziedzic dóbr Osiek podzielił cztery włóki dotychczasowego nieprzebytego lasu (które dały początek osadnictwu oraz nazwie wioski) pomiędzy nich oraz siedmiu kolejnych osadników. Byli to: Ferdinand Kunke, Christian Ott, David Meiser, Johann Oppe, Johann Harbart, Michael Burat oraz Michael Radke.

---

Ilustracje

Dzwonnica i cmentarz w Boguchwale. Z prawej widoczne dwa dęby zasadzone przez gospodarza Heina. Rysował Otto Lange, 1930 r. Źródło: VKfSuL | 1930.

Pierwszy dom modlitwy w Boguchwale. Rysował Otto Lange, 1930 r. Źródło: VKfSuL | 1930.

Obecny dom modlitwy w Boguchwale. Rysował Otto Lange, 1930 r. Źródło: VKfSuL | 1930.

Nowo wzniesiona szkoła w Boguchwale. Rysował Otto Lange, 1930 r. Źródło: VKfSuL | 1930.

Niemieckie zagrody kolonistów w Boguchwale. Rysował Otto Lange, 1930 r. Źródło: VKfSuL | 1930.

Dom modlitwy, dzwonnica i cmentarz w Boguchwale. Fot. za: Fot. za: Eichelkraut II 2000, s. 8.

Chór kantoralny z Boguchwały. Rok 1939. Fot. za: Plitt 2010, s. 39.

Nauczyciel Eduard Jabs z uczniami szkoły w Boguchwale. Ok. 1930 r. Fot. za: Plitt 2010, s. 39.

---

Varia

Tuż obok cmentarza, po jego wschodniej stronie pozostała pusta działka, na której do początku lat 50. XX wieku stała murowana kaplica ewangelicka. Fasadą zwrócona była na południe (do drogi). Tuż po II wojnie światowej wykorzystywana była do liturgii rzymskokatolickiej (raz na dwa tygodnie msze odprawiali tu proboszczowie z Ligowa, a mieszkańcy gromadzili się w niej również na nabożeństwa majowe i różaniec). Kaplica miała mieć malowany na biało ołtarz oraz dwa rzędy ławek. Na posesji (na północ od kaplicy, tuż przy cmentarzu, w połowie jego długości) stała również okazała, drewniana dzwonnica. Dawny kantoralny dzwon został po wojnie przeniesiony do kościoła w Ligowie (gdzie przypuszczalnie służy do dziś). Decyzją władz oświatowych podjęto się rozbiórki murowanej kaplicy i wykorzystaniu materiału do rozbudowy stojącej po przeciwnej stronie drogi szkoły podstawowej (wówczas czteroklasowej, z jedną salą szkolną). Jej rozbudowę ukończono w 1951 roku (majstrem murarskim był Józef Krzemiński z Gorzeszyna). Na kolejnej posesji (na wschód od kaplicy) było gospodarstwo z drewnianym domem zamieszkiwanym pierwotnie przez kantora, a po wojnie przez kierownika szkoły (przed rozbudową szkoły lekcje odbywały się również w tym domu). Dom nie zachował się do dziś, na posesji stoją obecnie dawne budynki gospodarcze zaadaptowane na cele mieszkalne oraz dawna studnia z pompą. Po rozbudowie budynku szkolnego, placówkę przemianowano na siedmioklasową. Na zachód od szkoły (czyli vis-a-vis cmentarza) mieściło się boisko szkolne (dziś znajduje się tu nowy budynek stacji uzdatniania wody).

Boguchwała. Pusty plac na wschód od cmentarza. Tu stała kaplica ewangelicka.

Boguchwała. Dawna szkoła (widoczna pierwotna, oryginalna przedwojenna część), widok od wschodu. W głębi po prawej widoczne drzewa cmentarza ewangelickiego.

Boguchwała. Dawna szkoła (po lewej część pierwotna, po prawej dobudowane w 1951 roku nowe skrzydło, którego materiał budowlany pochodził z rozebranej kaplicy). Widok od północnego zachodu. Obecny adres budynku: Boguchwała 24.

Ligowo, kościół par. pw. św. Mateusza Apostoła. Wieża północna. Wnętrze. Strzałką zaznaczono dzwon, który najpewniej pochodzi z kaplicy ewangelickiej w Boguchwale.

---

Według relacji mieszkanki wsi, p. Szczypeckiej (zanotowanej w 2010 roku), jeszcze po zakończeniu II wojny światowej, mieszkało w Boguchwale ewangelickie, bezdzietne małżeństwo o nazwisku Rossol. Najpierw zmarła kobieta i została pochowana w głębi cmentarza, z kolei mężczyzna zmarł później (przypuszczalnie w l. 50. XX w.) i został pochowany tuż przy wejściu na cmentarz (ojciec rozmówczyni pomagał przy pogrzebie; Rossol miał być sparaliżowany i zginął śmiercią tragiczną). Ponadto zdaniem p. Szczypeckiej w pobliżu kaplicy, w narożu cmentarza miał znajdować się okazały nagrobek (jego materiał został określony przez rozmówczynię jako marmur) tragicznie zmarłego, 21-letniego mężczyzny. Po 1945 roku we wsi miały pozostać również młode trzy siostry, które zatrudnili w swoich gospodarstwach polscy gospodarze. Jedna z dziewcząt miała być na służbie u ligowskiego proboszcza.

Siatkę wokół cmentarza oraz nowy krzyż miał postawić proboszcz z Ligowa, ks. Jan Lewandowski (urzędował w l. 1989-2004). Pierwotnie cmentarz miał być ogrodzony drewnianym płotem.

Kilka lat po zakończeniu II wojny światowej przyjeżdżało do Boguchwały kilka rodzin niemieckich, które opiekowały się (licznie wówczas zachowanymi) grobami swoich krewnych. W późniejszych latach łupem złodziei padły żeliwne krzyże oraz ogrodzenia pól grobowych. Być może część materiału trafiła wtórnie na cmentarz katolicki w Ligowie i została wykorzystana przy budowie nowych nagrobków (potwierdziło to trzech niezależnych rozmówców).

Boguchwała, 1987 r. Przed budynkiem dawnej szkoły stoją Martha Block i Else Schlachter, które po latach odwiedziły miejsce życia swoich przodków. Fot. za: Plitt 2010, s. 41.

---

Do dziś na cmentarzu przetrwało pięć śladów po dawnych murowanych pomnikach nagrobnych oraz kilka miejsc (najpewniej ziemne mogiły) oznaczonych polnymi kamieniami. We wschodniej części cmentarza zlokalizowane są sporej wielkości kamienie polne. Być może są pozostałościami dawnej cmentarnej dzwonnicy.

Anonimowa tablica nagrobna. Wykonana z ociosanego głazu narzutowego z uformowanym z cementu licem i ramką na tablicę inskrypcyjną (niezachowaną). W górnej partii przetrwał metalowy element (przypuszczalnie element mocujący krzyż)

Jedyne zachowane obmurowanie pola grobowego (anonimowe)

Fragment płyty nagrobnej – floralny detal (róża?), znaleziony przy granicy cmentarza. Pierwotne miejsce nieznane.

---

Prace porządkowe

W końcu listopada 2019 roku na cmentarzu rozpoczęto prace porządkowe. Wycięte zostały krzewy, usunięto śmieci. Uczytelniona została aleja cmentarna. Nie trafiono na ślady nagrobków innych niż dotąd widoczne (być może spoczywają pod grubą warstwą ściółki i liści?). Odnaleziono jedynie kilka reliktów pomników nagrobnych. Prace wykonali członkowie Grupy Historyczno-Poszukiwawczej „Gustaw” ze Skępego działającej pod auspicjami fundacji Ari Ari z Bydgoszczy, mieszkańcy wsi Boguchwała z panią sołtys na czele oraz panią Bożeną Ciesielską ze Skępego, a także członkowie toruńskiego stowarzyszenia Lapidaria.

---

O cmentarzu dotychczas

• Upstream Vistula
• Forum Stowarzyszenia Tradytor
• Michał Wiśniewski, Lapidaria wikidot >>
• Lapidaria Facebook (cz. 1 >>); (cz. 2 >>)
• Otto Lange, Die deutsche Siedelung Boguchwała, „VKfSuL” 1930, s. 175-179.
• G. Prill, Wie die Väter uns eine Heimat schufen, „VKfSuL” 1938, s. 83-86.
• Alexander Treichel, Geschichte des Deutschtums von Rippin und Umgegend, [Schwabach 1962], s. 72, 82, 87, 135.
• Elfriede Eichelkraut, Deutsche Dörfer im Kreis Lipno, Dobriner Land (Polen), Teil II, Wuppertal 2000, s. 8-12, 131, 140; Teil III, Wuppertal 2010, s. 14-17.
• Arthur Plitt, Die Kirchengemeinde Sierpc / Sichelberg und ihre Kantorate, mps. [Lemgo 2010], s. 36-46.
• Eugen Kleister, Moja Ojczyzna w Sierpcu, Sierpc 2012, s. 17-26.
• Tomasz Kowalski, Ewangelicy Sierpca i okolic [w:] Przyszłość-przeszłości: renowacja cmentarza ewangelickiego w Białasach – etap II: materiały, pod red. Tomasza Kowalskiego, Sierpc 2012, s. 80.