Budynek klasztoru Benedyktynek. To tu w 1. poł. XX wieku znajdowało się więzienie | Fot. Tomasz Kowalski | 2017
Sierpecki konwent benedyktynek powołała do istnienia właścicielka miasta – Zofia Potulicka – w 1620 roku. Zbudowano wówczas, przy gotyckim kościele Wniebowzięcia NMP, drewniany budynek klasztoru. Obecnie istniejący, jest efektem budowy z 1703 roku.
W roku 1864, w ramach represji popowstaniowych, opactwo zaliczono do ponadetatowych co wiązało się z zakazem przyjmowania nowych sióstr, a w konsekwencji przeznaczone do zamknięcia w przyszłości. Gdy w 1892 roku zmarła jedna z pozostałych w opactwie benedyktynek i ich liczba spadła do 7, sierpecki klasztor, po 272 latach istnienia formalnie przestał istnieć, a siostry-staruszki za zgodą władzy diecezjalnej przeniesiono do opactwa benedyktynek w Łomży.
ETAP „ROSYJSKI” I „NIEMIECKI”
Zespół klasztorny w 1904 roku. Skan z internetu
Poklasztorny kościół oddany został do dyspozycji proboszcza sierpeckiego (kierując do pracy w nim rektora). Opustoszały kompleks klasztorny z 4-hektarowym ogrodem decyzją rządu carskiego przeznaczono na urządzenie w nim warsztatów rzemieślniczych 48. Ukraińskiego Pułku Dragonów. Okręgowy Zarząd Inżynieryjny umieścił w budynku również sztab pułku oraz koszary dla nieliniowych żołnierzy. Taki stan utrzymywał się do ok. 1907/1908 roku kiedy to oddano do użytku nowo wybudowany gmach sztabu pułku przy ulicy Płockiej. WIĘCEJ >>
W 1907 roku wynajęto część pomieszczeń na mieszkania prywatne, a resztę na nowo założoną szkołę elementarną z polskim językiem nauczania dla 140 dzieci.
Po wkroczeniu w 1915 roku armii niemieckiej i obsadzeniu okupacyjnych władz cywilnych – poklasztorny gmach zamieniony został na więzienie. W takiej roli funkcjonował przeszło 30 lat. Do końca I wojny światowej okupanci niemieccy więzili tu schwytanych członków Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) i innych organizacji niepodległościowych.
ETAP „POLSKI”
Stan taki trwał do 1918 roku, do odzyskania przez Polskę niepodległości. W listopadzie tegoż roku więzienie przejęła polska władza, jako miejsce odbywania kary przy miejscowym sądzie powiatowym. Jego przełożonym był kierownik sądu. W 1928 roku nastąpiła reorganizacja sądownictwa w Polsce i więzienie usamodzielniło się, a nadzór sprawował Sąd w Płocku.
Fot. z książki „Ziemia sierpecka znana i nieznana”
Więzienie było tzw. więzieniem zwykłym. Wykonywana był kara więzienia w wymiarze jednego roku, lub areszt tymczasowy. Budynek mógł pomieścić około 100 osób. Wewnątrz znajdowała się Izba Chorych. Do budynku należał dawny klasztorny ogród, w którym więźniowie hodowali jedwabniki i morwę. Ważnym elementem budowli była więzienna kaplica, w której miejscowi prefekci odprawiali nabożeństwa dla skazanych i personelu więzienia. Ciekawostką jest fakt, iż w kaplicy tej umieszczono zabytkowe płótno z obrazem Jezusa Ukrzyżowanego, przeniesione ze znajdującego się już w ruinie kościoła Świętego Krzyża (WIĘCEJ >>). Obraz uznawany był za cudowny.
ETAP „NIEMIECKI” (II WŚ)
Budynek należał do władz polskich jedynie do wybuchu II wojny światowej. We wrześniu ’39 ogłoszono amnestię i wszyscy dotychczas przetrzymywani więźniowie wyszli na wolność. W listopadzie niemieckie władze uruchomiły w poklasztornym budynku swoje więzienie. Naczelnikiem został niejaki Grycner. Personel więzienia stanowili byli pracownicy z tzw. „okresu polskiego”.
W budynku wykonywano kary orzekane przez niemieckie sądy z Sierpca i Mławy. Więźniami byli głównie Polacy zatrzymani np. za: nielegalny ubój, produkcję wódki, handel żywnością, nie kłanianie się Niemcom. Zatrzymywani byli również Polacy związani z tajnymi organizacjami, lub z tajnym nauczaniem.
W przywięziennym ogrodzie wykonywano również wyroki śmierci. W 1942 roku rozstrzelano uczniów i nauczycieli ze szkoły w Bydgoszczy (razem 152 osoby).
19 stycznia 1945 roku nastąpiło apogeum niemieckich zbrodni. Na kilka godzin przed wkroczeniem wojsk radzieckich dokonano „likwidacji” więzienia – rozstrzeliwując większość przebywających w budynku więźniów.
Prowadzono ich do największych sal a tam oddawano strzały w tył głowy. W oddzielnych salach zabijano kobiety i mężczyzn. Niewielu osobom udało się przeżyć. Wszystkie leżące ciała żołnierze polali łatwopalnym środkiem i podpalili. Płonąć również zaczął gmach klasztorny. Mieszkańcy pospieszyli rozebrać dach ganku łączącego klasztor z kościołem aby ogień nie strawił świątyni. Warunki atmosferyczne jednak utrudniły rozprzestrzenianie się rozpalonego przez uciekające niemieckie wojska ognia.
Ofiary mordu w wiezieniu sierpeckim z 19 stycznia 1945. Pocztówka
Ofiary mordu w wiezieniu sierpeckim z 1945 (w tle więzienna brama). Fot. ze strony sierpc.com.pl
Identyfikacja ofiar mordu w wiezieniu sierpeckim z 19 stycznia 1945. Pocztówka
POWRÓT W RĘCE SIÓSTR ZAKONNYCH
W czasie II wojny światowej w budynku zginęło w sumie ponad 400 osób. 3 maja 1947 roku zrujnowany klasztor oddano siostrom Benedyktynkom sprowadzonym z klasztoru w Nieświeżu na Białorusi.
Prace renowacyjne przy odbudowie kościoła i klasztoru. Rok 1971.
Fot. W. Kochanowski
Klasztor Benedyktynek po zniszczeniach wojennych. Odbudowa w 1967 roku.
Fot. W. Kochanowski
Mur z dawną bramą wjazdową do więzienia. Kon. lat 70-tych
Fot. W. Burzawa
W 1965 roku rozpoczęto mozolną pracę nad przywróceniem świetności kompleksowi klasztornemu, który w wyniku nieomalże wysadzenia w powietrze przez hitlerowców, trzeba było praktycznie budować od nowa.
PAMIĘĆ O ZAMORDOWANYCH
Ofiary z lat 1940-1944 chowano w zbiorowych mogiłach na terenie ogrodu przyklasztornego. Nie jest znana dokładna liczba zamordowanych w tym czasie, jednak szacunkowo mogło to być około 250 osób.
W latach 50-tych w ogrodzie usypano wspólną mogiłę. Była to niewielkich rozmiarów betonowa ramka z nasadzonymi wewnątrz kwiatami, przy której stanął prosty, żeliwny krzyż.
Mogiła w ogrodzie przyklasztornym.
Fot. Archiwum MWKZ, del. w Płocku
Mogiła istniała jeszcze w latach 70-tych XX wieku i była pod opieką Szkoły Podstawowej nr 2 i Prezydium MRN w Sierpcu.
Na charakter tego miejsca wskazuje również tablica pamiątkowa wmurowana w dawną, wjazdową bramę więzienną.
Dawna brama więzienna, dziś wykorzystana jako pomnik
Fot. T. Kowalski
Fot. Archiwum MWKZ, del. w Płocku
Inskrypcja na niej wykonana brzmi:
„MIEJSCE UŚWIĘCONE
KRWIĄ POLAKÓW
ZAMORDOWANYCH
PRZEZ HITLEROWCÓW
W LATACH 1940-45
ZGINĘŁO TU
OKOŁO 400 OSÓB”
W latach 70-tych XX wieku pomnik-tablica znajdowała się pod opieką Szkoły Podstawowej nr 3 i Prezydium MRN.
Natomiast ofiary z egzekucji wykonanej w nocy z 18. na 19. stycznia 1945 pochowano we wspólnej mogile na cmentarzu parafialnym.
Zbiorowa mogiła zamordowanych w 1945 roku.
Fot. T. Kowalski
Po identyfikacji zwłok przez rodziny, część ciał zabrano do grobów rodzinnych. Pozostałe pochowano w III alejce w mogile, na której dziś wznosi się obszerny lastrykowy pomnik z napisem:
„ZAMORDOWANYM W TUTEJSZYM WIĘZIENIU
POLAKOM, PRZEZ HITLEROWSKICH NAJEŹDŹCÓW
W DOWÓD GŁĘBOKIEGO ŻALU I PAMIĘCI
SPOŁECZEŃSTWO M. SIERPCA.”
Płyta pamiątkowa. Fot. T. Kowalski
Na mogile przygotowano cztery tablice, na których miały znaleźć się nazwiska pomordowanych. Umieszczono na nich jednak tylko trzy nazwiska, a są to:
„SZCZEPAN OCICKI
ŻYŁ LAT 48″
„WŁADYSŁAW ABLEWSKI
ŻYŁ LAT 21″
„JAN GRAJDA
ŻYŁ LAT 43. ZM. 1945″
Zarówno tablica na murze klasztoru jak i mogiła na cmentarzu parafialnym są dziś uznane za Miejsca Pamięci Narodowej.
PS. Historia obiektu w czasie użytkowania go w czasie zaboru rosyjskiego oraz jego zawiłe losy po I wojnie światowej aż do czasów restytucji klasztoru w 1947 roku stały się przedmiotem moich badań, które częściowo zostały opublikowane w nowej książce „W Sierpcu za cara” do zapoznania się z którą serdecznie wszystkich zachęcam.
Tomasz Kowalski, W Sierpcu za cara: śladami rosyjskiego garnizonu, Sierpc 2013, s. 198-210.
Bibliografia:
– Karty Ewidencji Miejsc Walk i Męczeństwa woj. warszawskiego w zbiorach Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, delegatura w Płocku;
– Karta ewidencyjna Zespołu Klasztornego w Sierpcu w zbiorach Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, delegatura w Płocku;
– Waldemar Brenda – „Okupacja i konspiracja w powiecie sierpeckim w latach 1939-1945” [w:] „Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej”, Sierpc 2003, s. 458-459;
– Ryszard Suty – „Więzienie w Sierpcu”, [w:] „Ziemia sierpecka znana i nieznana” – Sierpc 2007, s. 59-63.
STARY SIERPC 